Una “voce” dell’enciclopedia Treccani tradotta in lingua sarda

Pubblichiamo la “Voce” scritta da Francesco Casula su Sebastiano Satta, poeta, giornalista, avvocato nuorese, per l’Enciclopedia Treccani (Dizionario bibliografico degli italiani –volume 90, 2017) e tradotta in lingua sarda da Gianni Muroni, esperto linguista e conoscitore del sardo in cui ha tradotto diverse opere.

Chiediamo al Prof. Casula le ragioni per cui ha deciso di far tradurre questa “voce” e di farla conoscere:

 “Sono plurime le ragioni che mi hanno spinto a chiedere cortesemente a Gianni Muroni, valente studioso della lingua sarda ed eccellente traduttore, a bortare in Sardu il testo che ho scritto per la Treccani su Sebastiano Satta. Una mescamente: fagher bidere chi sa limba sarda est capassa de contare e de espressare calesisiat cultura e non sceti – comente medas galu pessant – contos de foghile. Non cuo peroe s’ondra chi est sa prima borta chi una “Boghe” de s’Entziclopedia italiana prus famada siat bortada in limba sarda. Ma su meritu est totu de Gianni Muroni: a issu torro milli gratzias.

Ecco la traduzione integrale che Francesco Casula ci ha gentilmente consentito di pubblicare:

SATTA, Sebastiano. – Est nàschidu in Nùgoro su 21 de maju de su 1867. Su babbu, nugoresu, Antonio, fiat un’avocadu connotu meda; sa mama, Raimonda Gungui de Mamujada, fiat una fèmina pagu istudiada ma prena de una dultzura dolorida. Unu frade, Giuseppino, fiat artu funtzionàriu in su ministèriu de Gràtzia e Giustìtzia.

Su babbu fiat mortu in Livorno, a in ue fiat andadu pro traballu, cando Satta aiat aizu fatu chimbe annos. Abarradu òrfanu, aiat connotu su bisòngiu e sas umiliatziones de sa povertade e sa mama aiat pesadu a issu e a su fradigheddu –aiat iscritu a coa – «cun su fogu de su foghile chi fiat pagu e nudda».

In Nùgoro Bastianu, comente ddi naraiant sos cumpàngios, aiat fatu sas elementares e su ginnàsiu pròpiu in cuddu tempus chi fiat brotende sa gana de una vida e unu pensamentu diferentes a pustis de s’avolotu de Su Connotu, pesadu in Nùgoro su 26 de abrile de su 1868, cun sos rebelles chi aiant assartiadu su Munitzìpiu pedende de torrare a s’antigu sistema de gestione comunitària de sos terrinos, eliminadu dae s’editu chi ddos aiant serrados a muru (1820) in antis, e dae s’abolitzione de sos deretos de pàsculu a cumone a coa, cun lege de su 23 de abrile de su 1865.

A pustis de custa rebellia su parlamentare Giorgio Asproni aiat apretadu su guvernu italianu a aviare un’indàgine subra sas cunditziones sotziales e econòmicas de sa Sardigna, caraterizadas dae su problema, torradu a biu, de sos bandidos, dae s’emigratzione, dae sa misèria e dae sa malària. In custa situatzione fiant nàschidos in Nùgoro unos cantos poetes, mutidos sos poetes de su Connotu, totus amigos corales de Satta.

Intre custos, Giovanni Antonio Murru, Pasquale Dessanai, Salvatore Rubeddu, chi aiant atacadu, cun sa poesia populare issoro e in sardu, sas leges ingiustas chi aiant permìtidu a pagos privilegiados de s’impossessare de tancas mannas. In su clima de custu rinaschimentu locale si fiant afirmados personàgios che a Grazia Deledda e Francesco Ciusa, su mègius iscultore sardu, e cun issos Antonio Ballero e Giacinto Satta, pintores e romanzieris a su matessi tempus.

Finidu su ginnàsiu, Satta si nche fiat andadu dae Nùgoro e fiat andadu a Tàtari pro fàghere su litzeu, in ue a maistru de italianu teniat a Giovanni Marradi, cardutzianu. Leada sa lissèntzia litzeale aiat lassadu sos istùdios pro fàghere su sordadu in Bologna (1887-88). In ie aiat iscritu sa prima òpera poètica, I versi ribelli, tenende a modellu a Carducci, publicada in Tàtari in su 1893. Finidu su sordadu fiat torradu a Tàtari in ue fiat abarradu finas a su 1894, istudiende in s’Universidade e laureende·si in lege. Fiant istados sos annos prus importantes de sa formatzione sua, culturale, literària e ideològica, in unu logu briosu comente fiat cudda tzitade republicana e radicale, paris cun operadores culturales de balia che a Salvatore Farina, Enrico Costa, Luigi Falchi, Pompeo Calvia, Salvatore Ruju.

Aiat collaboradu cun su cuotidianu tataresu l’Isola, chi aiat fundadu issu etotu paris cun Gastone Chiesi e chi fiat duradu pagu (dae nadale de su 1893 a trìulas de su 1894), ma aiat iscritu finas in La Nuova Sardegna, Burchiello (unu settimanale goliàrdicu), in su periòdicu tataresu Sardegna letteraria e in su casteddaju Vita sarda. Sos iscritos in prosa pro l’Isola fiant firmados cun su pseudònimu Povero Jorik, chi teniat un’orìgine literària crara: difatis Povero Jorik est su bufone de su re in s’Amleto de Shakespeare.  

De ammentare, paris cun sos cabucrònacas ispidientosos, L’Intervista ai banditi, s’artìculu prus connotu de issara, chi nd’aiant contadu ispantos e nch’aiat coladu sas làcanas de Sardigna e de Itàlia. Fiat un’intervista a tres bandidos incainados (Francesco Derosas, Pietro Angius e Luigi Delogu). In s’ìnteri, segundu una prospetiva culturale chi cheriat fàghere a connòschere sas cunditziones de sa Sardigna, aberende s’Ìsula a una visione intelletuale prus manna, collaboraiat a cuotidianos e periòdicos, che a Nuova Antologia, Giornale d’Italia, Il Resto del Carlino, Tempo e Italia del popolo.

De Satta giornalista at iscritu Salvatore Manconi: «Contaiat in manera naturale, coloraiat su pensamentu, fiat un’artista de su faeddu. In sos iscritos suos non s’agatat una volgaridade, finas brighende e befende fiat unu segnore. Comente cronista non nche nd’aiat àteru. Sa cositedda prus de nudda dd’oferiat s’ocasione pro unu de cuddos cabucrònacas, calicunu in versos, chi dd’aiant fatu connòschere e istimare in totu Tàtari» (Albo sattiano, 1924, p. 47).

In su 1893 aiat publicadu ateruna sìlloge poètica, Nella terra dei Nuraghes (firmada cun Luigi Falchi e Pompeo Calvia), chi cunteniat oto lìricas, duas in sardu: Su battizu e Sa ferrovia, de pagu valore artìsticu, ma ùtile pro cumprèndere s’itineràriu ispirituale de su poete. In fines, in su 1895 fiat torradu a Nùgoro, in ue fiat istadu cussigeri comunale in su 1900-03. Dae su 1896 a su 1908 aiat traballadu comente avocadu, «boghende fama de penalista mannu e de oradore brillante, benechistionadu, fogosu, tìmidu pro sas arringas suas, ca finas in sos fatos prus diferentes renessiat a atzapare sa nota umana» (Bonu, 1961, p. 534).

In su 1905 si fiat cojuadu cun Clorinda Pattusi e aiant tentu una prima fìgia, Raimonda, mutida cun carignu Biblina, morta pipia in su 1907 e ammentada in sos Canti dell’ombra cun unu lirismu tristu e acorinadu, moduladu in sas antigas monodias locales. In su 1908 fiat nàschidu su segundu fìgiu, chi dd’aiat postu, a moda de provocatzione, Vindice, chi at passadu totu sa vida coidende s’eredidade culturale e tzivile de su babbu, in antis de mòrrere in su 1984.

Su matessi annu a Satta ddi fiat bènnida una paresi: ‘su gigante bonu’, Pipieddu, comente ddi mutiant, pro brulla, fiat a terra, ma no aiat sessadu pro cussu de cumpònnere versos, detende sas poesias suas prus famadas chi fiant intradas in antis in Canti barbaricini (1909) e poscas in Canti del salto e della tanca (essidos pòstumos in su 1924).  Sos Canti barbaricini sunt nàschidos cando Satta fiat impignadu meda in Nùgoro comente penalista. In sa Premessa issu etotu ddos presentat de gasi: «Barbaritzinos apo chertu mutire custos cantos ca sunt acordos nàschidos in Barbàgia de Sardigna; e finas cando non tzèlebrant ispìritos e formas de cudda terra agreste e antiga, barbaritzinos sunt in s’ànima e barbaritzinas tenent sas formas e sos modos. Le Selvagge, chi sunt su coro nieddu de su libru, ammentant sos ùrtimos annos de iscunfortu e de iscurigore, cando sos cuiles fiant bòidos e terrìbiles e tragica sonaiant sas monodias de sas Atitadoras, e s’ànimu fiat disamparadu e tribuladu dae disacatos e òdios issellerados. Ah, su poete at bidu de a beru cussas mamas rundende peri sos montes, in chirca de sos fìgios fertos in mortòrgios e istrossas e at bidu de a beru arende sa terra cun sos fusiles acapiados a s’aradu! Ma sa note si nch’est isparida e si sunt intèndidos sos cantos de s’arbeschidòrgiu» (Canti, 2003, p. 7).

Sos giudìtzios subra sas poesias de Satta fiant diferentes: a chie ddas ingiuliaiat: «francu carchi liniamentu de poesia, su restu est retòrica e imitatzione» (Momigliano, 1924); a chie fiat prus echilibradu: «Si rivelat dignu de rispetu, pro sa passione chi at postu in s’isfortzu suo de una poesia de su totu impignada; pro sa seriedade chi at chircadu de risòlvere su problema istòricu chi teniat in dae in antis, de una literadura, si potzo nàrrere de gasi, sardonatzionale» (Petronio, 1965, pp. 76 s.).

Pro sa chistione de sa limba sattiana, massimamente pro su chi pertocat su sardu, est interessante e de cumpartzire custu giudìtziu: «Su raportu cun su sardu est costituidu dae una faina de adatamentu chi s’iscopu est unu misturu espressivu traballosu: nde essit a pìgiu una proposta de limba poètica italiana a intro de su cuntestu culturale e linguìsticu regionale […]. S’operatzione poètica de Satta est duncas prus ambitziosa e peleosa de cantu siat essidu a pìgiu in su dibàtidu chi s’est isvilupadu subra s’òpera sua.

Si faghet rapresentante de una traditzione poètica regionale, siat a su chirru de sa traditzione in sardu, siat a su chirru de sa produtzione in italianu, pro torrare a propònnere, cun una cussèntzia prus ammalitziada e esperta e aberta e prus pagu sutamissa, un’esperièntzia poètica chi pòngiat in su matessi pianu sos valores de una realidade locale, discoidada e angena. E sas ainas espressivas e tècnicas de una traditzione culta, in unu momentu chi ddo’est sa tendèntzia a dare boghe a sas culturas in crèschida chi punnant e pretendent de tènnere deretu a sa paràula in su cuntzertu natzionale» (Canti, a incuru de G. Pirodda, 1996, p. 15).

Satta est mortu in Nùgoro su 29 de santandria de su 1914. Dd’ant interradu sena funerale religiosu ca aiat espressadu sa volontade de non tènnere nen preìderos e nen pregadorias cando moriat. Sas crònacas contant chi una gentòria de massajos, pastores e finas bandidos fiat calada dae sos montes pro dd’acumpangiare in s’ùrtimu reposu, ammentende s’amore suo pro s’ugualàntzia e su progressu sotziale e sa passione chi teniat pro sa pàtria sarda. Satta fiat connotu e istimadu meda dae sa gente sua chi ddu bidiat pròpiu comente unu ‘vate’, cantore de un’identidade sarda mìtica e drammàtica, fata tzirculare in abbundàntzia in Europa dae Grazia Deledda.

 Sa Sardigna comente mundu primitivu, de incantu e agreste, a tesu in su tempus e in s’ispàtziu. Una barbaridade amistantziosa, in su coro incontaminadu de Europa, prena de passione e religiosidade, chi tantu aiat impressionadu a David H. Lawrence, chi dd’aiat descrita in Mare e Sardegna (Roma 2002). «Àteros poetes sunt istados mègius de issu. A nemos dd’ant prantu de prus. Unu sìmbolu fiat iscumpartu. Naschiat unu mitu» (Cossu, 1974, p. 3408).

Òperas. Nella terra dei Nuraghes, Tàtari 1893; Versi ribelli, Tàtari 1893; Primo Maggio, Tàtari 1896; Canti barbaricini, Casteddu 1909; Canti del Salto e della Tanca, Casteddu 1924; Poesie malnote, ignorate e disperse, Casteddu 1932; Canti «Canti barbaricini, Canti del Salto e della Tanca», Nùgoro 2003. Fontes e Bibl.: A. Momigliano, Canti barbaricini, in Giornale d’Italia, 7 de austu de su 1924; Albo sattiano, Casteddu 1924; S. Satta, Canti, a incuru de M. Ciusa Romagna, Milanu 1955; R. Bonu, Scrittori sardi, II, Tàtari 1961, pp. 533-544; S. S. nel 50° anniversario della morte. Raccolta di manoscritti, documenti editi e inediti, Casteddu 1964; G. Petronio, S. S., Casteddu 1965; N. Cossu, in Letteratura italiana (Marzorati), I minori, IV, Milanu 1974, pp. 3403-3408; I Canti e altre poesie, a incuru de F. Corda, Casteddu 1983; S. S.: dentro l’opera, dentro i giorni, Atti delle giornate di studio… 1985, a incuru de U. Collu – A.M. Quaquero, Nùgoro 1988; A. Luce Lenzi, Canti barbaricini, Mòdena 1993; Canti, a incuru de G. Pirodda, Nùgoro 1996; D.H. Lawrence, Mare e Sardegna, Roma 2002; S. S., un canto di risarcimento, a incuru de U. Collu, Nùgoro 2015.

foto de presentada: Pixabay

Cumpartzi • Condividi

Lascia un commento / Cummenta

Il tuo indirizzo email non sarà pubblicato. I campi obbligatori sono contrassegnati *

Captcha in caricamento...