limba-sarda-

Su sardu chi est a intru de nosu

de Fàbiu Loddi

Medas bortas candu seus chistionendi no acudeus a pentzai a is fuedhus chi ndi bogaus a pillu. Arrexonendi is fuedhus bessint a foras chentza de dhus àiri cumandaus, aici etotu, paris a su pentzamentu chi si dhus fait bènniri a conca. No teneus cumandu a susu de comenti cumbinaus apari is fueddus. E sa própiu cosa ballit candu chereus chistionai a cancunu de su chi eus fatu ariseu o de su chi eus a fai cras. Chistionaus e bò. Scideus chistionai e no abarraus pentza-pentza candu depeus istrobeddai sa chistioni. 

Fuedhendi no teneus cusséntzia de una cosa perou. Ca candu eus imparau a fuedhai, impari a is fuedhus, eus imparau puru una manera de castiai is cosas chi acadèssint. 

Dónnia língua est comenti chi tèngiat una mirada diversa de castiai sa vida e su mundu.  E in s’ora de chistionai ndi bessit a pillu su chi sa menti pentzat de acórdiu cun s’assentu de sa realidadi chi arrèchedit sa língua etotu. Chentza de andai tropu atesu, bastat a pentzai ca no fait a furriai lítera po lítera su chi ligeus in ingresu in una àtera língua, ca no torrat su contu. Tocat a nai is cosas comenti funt e dónnia língua dhas narat a sa manera sua. 

Si ndi iat a pòdiri chistionai po deghi dís de is cosas chi no torrant de una língua a s’àtera, ma no teneus abbisongiu de s’allonghiai aici meda po fai cumprèndiri de ita seus chistionendi.  

Po nai, dhui funt is línguas chi preferint in su presenti donai prus importu a sa dinàmica progressiva, commenti fait s’ingresu e su sardu: 

Ingresu: It’s raining. Sardu: Est proende. Itallianu: Piove. 
Ingresu: I’m getting out. Sardu: So bessende. Itallianu: Esco. 
Ingresu: He’s singing. Sardu: Est cantendi. Itallianu: Canta.

E sa própia dinàmica benit impreada puru po nai chi unu sciri fai una cosa: 
Ingresu: He’s good at singing. Sardu: Est bravu cantende. Italiano: È bravo a cantare. 

Àteras, comenti su sardu e s’ispanniolu, chi preferint impreai su verbu àiri in logu de su èssiri po nai de su tempus chi at fatu. Est a nai, commenti chi su chelu siat unu sugetu chi at fatu sa cosa: 
Spanniolu: Ha llovido todo el dia. Sardu: At propidu totu sa die. Italiano: È piovuto tutto il giorno. 
Spanniolu: Ha nevado mucho por acá. Sardu: At niadu meda innoghe. Itallianu: È nevicato molto qui. 

Àteras chi candu chereus contai de is pentzamentus chi no pertocant unu sugetu pretzisu, poita ca mancai chereus nai una cosa chi ballit po totus, tenint etotu s’abbisòngiu de pònniri sèmpiri unu sugetu: 
Ingresu: When one works all day, it is difficult to go out at night. 
Sardu: Candu unu trabballat totu sa die, est difitzile bèssire a su note. 
Itallianu: Quando si lavora tutto il giorno, è difficile uscire la sera. 

Àteras chi giant importu a su durai de una cosa fata aciunghendi a s’imperfetu su gerúndiu: 
Itallianu: L’anno in cui mi sono sposato lavoravo all’università. 
Spanniollu: El año en que me casé estaba trabajando en la universidad. 
Sardu: S’annu chi mi seu cojau fiu trabballendi in s’universidadi. 

Àteras chi preferint s’indicativu passau po donai seguresa a su no èssiri de una ipotesi chi nd’iat a àiri permitiu una àtera in su presenti: 
Sardu: Chi tenía dinai, ti ndi giadíu.
Frantzesu: Si j’avais de l’argent, je t’en donnais. 
Itallianu: Se avessi soldi, te ne darei.

Totus is línguas funt sistemas de arrégulas chi guvernant sa vida gratzias a sa ratzionalidadi chi ponint in su chi bint. No nd’at de línguas chi no scint nai is cosas poita ca funt in unu scaleri prus basciu de sa storia evolutiva. E no nd’at de línguas prus bellas o prus malas. Imparai una língua cherit nai puru a imparai una manera noa de pentzai. 

I est po custu ca meda bòrtas candu chereus imparai una límba noa, su cunsillu est sèmpiri su de no pentzai cun sa chi teneus in conca dònnia dí. Ca fadeus prus mali chi no bèni. 

E in sa realidadi nosta de su 2023 tocat a nai ca s’itallianu est sa língua prus fuedhada in Sardigna. Tocat a nai sa beridadi chentza de dha tirai a longu. Ma sa propiu cosa fait a dhu nai po su chi pertocat a su pentzamentu? Est a nai, giai chi chistionaus pruscatotu s’italianu e pentzaus in italianu, cherit nai ca in conca teneus sceti s’italianu? 

Chi torraus a castiai is frasias chi funt iscritas in susu in sardu e dhas poneus apari cun cussas iscritas in italianu, càncua cosa in conca nosta no torrat. Is contus in conca si torrant sceti candu furriaus in italianu su chi est iscritu in sardu.  Custu est poita ca pentzaus in sardu prus de su chi eus a creiri. Mancai sa frasia, È bravo cantando, in conca nosta torrat giusta, chi dha torraus a nai  in continenti si castiant a trotu. Pentzaus in sardu puru candu in sa butega po chistionai cun tzivilesa naraus “volevo” in logu de “vorrei” ca in sardu s’iat a nai cheria, bollía, etz.  E su sardu ndi bessit a pillu puru candu chistionendi in italianu no impreaus mai su passato remoto giai chi in sardu no teneus s’apretu a dd’impreai. 

Podeus nai ca, eus cambiau sa postera chentza de si incurai de is arreighinas. E nendi custu no cheru nai ca no scideus chistionai s’italianu. Su chi cheru nai est ca a intru nostu ddui at unu bilinguismu tzopu, chi sighit a andai a innantis tzopi-tzopi. 

Dònnia língua tenit unu pagu de sardu a intru suu e su de dhu imparai a scola s’iat pòdiri pèrmitiri de imparai una àtera língua prus a lestru. Medas cosas s’iant a torrai prus pagu atesu de su chi funt e su de manigiai su sardu e s’italianu, comenti chi siant dúus arregistrus, s’iat a pèrmitiri de sartiai de una língua a s’àtera cun naturalesa e a imparai un’àtera língua scidendi giai comenti fai. 

Su de creiri chi su sardu in d-unu certu puntu de sa storia nosta no andaiat prus beni, no dd’eus detzidiu nosu. Su de lassai intrai s’italianu in sa vida nosta de manera mala pighendi dónnia legitimidadi a su sardu, no dd’eus detzidiu nosu. S’italianu e su sardu iant a àiri pótziu biviri impari cun totu sa tranchillidadi de su mundu. Sa gherra contra de su sardu dh’ant fata is àterus. Nosu eus sceti sperimentau ca su sardu fiat poburu postu a costau de s’italianu. E comenti s’at fatu cumprèndiri s’antropologu e psichiatra Frantz Fanon, fiat poburu poita ca in sa scola, in sa televisioni e in s’arrichesa noa, no ddui fiat logu perunu po issu.  

Dónnia trabballu de importu e dónnia eroi de su cinema, chistionaiat sceti s’italianu.  

E chi fiast istudiau o iast fatu carriera depiast chistionai in italianu tui puru. E prus andaiast a innantis e prus difitzili fiat a s’identificai cun sa cultura e sa lingua de dommu, giai chi de sardu no  dhui nd’aiat. E a sa fini pariast fillu de nisciunus: is de dommu ti bidiant mesu burdu ca t’intendiant chistionendi cun d-unu atzentu de casinu e po is de foras fiast burdu etotu ca chistionendi in italianu intendiant s’atzentu sardu. E insaras a cuddu puntu tocaiat  a scerai sa cosa prus simpli. Giai chi a torrai a essiri sardu-sardu no fadiat prus, in coru nostu est nasciu su disigiu de essiri italianus cantu is atrus italianus. E po ddu essiri tocaiat a s’istesiai de dónnia sardidadi chi podiat imbrutai sa puresa de su disigiu. Est in custu tretu de sa storia nosta ca  po medas de nosu dónnia cosa sarda at incummintzau a èssiri unu strubbu intàmas de unu bantu. 

E de innoi ca nascit su chi su sotziolinguista Rafael Ninyoles narat auto-odi, est a nai, sa tirria e s’arrefudu chi unu tenit contra de sa cultura e sa língua cosa sua. E de innoi ca, comenti narat sa linguista Tove Skutnabb-Kangas, sa genti incummintzat a impiticai sa cultura sua, a negai sa connoscéntzia sua e a arrefudai sa lìngua de sa mamma e de is ajajus. 

Ma deu in dí de òi ia a fai atentzioni a ponniri in menti ancora a s’ecuatzioni:  

SARDO= ANTICO= SUPERATO= ESCLUSIONE= ISOLA= DISOCCUPAZIONE= NEGATIVO 

ITALIANO= MODERNO= ATTUALE= INCLUSIONE= MONDO= LAVORO= POSITIVO 

Ponendi in menti a custa ecuatzioni su chi ndi bessit a pillu est una identidadi colletiva pobera e timarosa chi arrefudat de si castiai paris a is àteras. Una identidadi chi si cuat comenti chi siat bregungiosa e chi pentzat ca no cumbenit a s’amostai, poita ca creit chi no andit beni su chi tenit a intru suu. Una identidadi chi si ndi abarrat cuada fenas a candu no incummintzat a stròciri is àterus po fai sa cosa giusta. Ndi bessit a foras una mentalidadi acritica ca si cunformat a totu su chi ddi narant de fai, una identidadi chi arricit totu chentza de nai mancu bà. Ndi bessit a foras una passividadi chi pertocat a totugantus e ca no si fait intèndiri mai trabballadoris ativus de sa realidadi chi biveus. 

Su de èssiri comenti de nisciunus in sa modernidadi economica de òi est contra de calisisiat filosofia imprendidora. In mesu a totu is cosas ogualis binchit sceti chini arrennescit a fai alluiri is ogus de is àterus cun sa diversidadi sua. 

A parri miu in dí de òi arrechedeus una educatzioni noa chi siat capatza de atzetai sa cultura chi est a intru nostu, movendi de sa limba sarda e lompendi a sa storia chi ant fatu is chi ant biviu a innantis de nosu custa terra. 

Deghi annus a ocannu est mortu Placido Cherchi. Filosofu, antropologu e connoscidori mannu de sa cultura sarda. Est stetiu unu de is chi at studiau prus a fundu s’anima de sa limba sarda e su fungudumini de s’identidadi nosta. Dhu cheru a ammentai cun is fueddus de issu etotu: 

“Credo, appunto, che in una prospettiva pensata come organico bilinguismo il nostro entroterra profondo possa e debba funzionare come un registro qualitativamente determinante del nostro modo di fluire le dialettiche ecumeniche della cultura, e farsi valere come aspetto inseparabile della nostra “specificità”, ovvero come inflessione interna della nostra “parole” nel momento in cui usiamo “langues” nate sotto altri cieli. Come ognuno può facilmente percepire, le ricadute sullo stesso sardo e sull’italiano possono essere incalcolabili – a cominciare dalla riemmersione nella storia di tutti quegli aspetti che rischiano di uscirne o ne sono già usciti – e possono rendere oggettivamente praticabile l’ipotesi di una durata effettiva della lingua minoritaria, al di là dei rischi a cui la espone la prepotenza di una lingua egemonica oscenamente reificata. 

L’unica possibilità di salvezza de sa limba è data dal recupero organico del bilinguismo e dalla riossiginazione che gliene può derivare: non solo per le ragioni che si è cercato sommariamente di vedere, ma anche per il fatto che, di fronte al processo di tramonti e di contrazioni che la reificazione merceologica viene perpetrando, la coscienza bilinguistica è criticamente meno sprovveduta di quella arroccata in termini esclusivi tra le coordinate dello specifico.”* 

*PLACIDO CHERCHI, Crais. Su alcune pieghe profonde dell’identità. Zonza Editori, Cagliari 2005, pp. 37-38 


Imàgini: altervista.org

Cumpartzi • Condividi

Lascia un commento / Cummenta

Il tuo indirizzo email non sarà pubblicato. I campi obbligatori sono contrassegnati *

Captcha in caricamento...