Calincuna pregunta a pitzus de s’Einstein Telescope: intervista a Matteo Tuveri, responsàbili in Sardigna po sa comunicatzioni de s’ET

Ita totu ndi scieus de s’Einstein Telescope?
Po ndi cumprendi de prus, eus intervistau a Matteo Tuveri, chi est fìsicu, spainadori e comunicadori de scièntzia. Est circadori in su Dipartimentu de Fìsica de s’Universidadi de Casteddu. Stùdiat maneras noas po imparai e spainai sa fìsica me in is iscolas, in s’universidadi e in sa sociedadi. De su 2020 est responsàbili po sa comunicatzioni de s’Einstein Telescope in Sardigna.
Dd’eus preguntau unas cantu de preguntas in sardu e s’at arrespustu in sardu etotu.
Arregordaus chi Matteo Tuveri at a presentai su lìburu suu su 7 de Ladàmini in Fàulas – su festival chi furriat is stereòtipus a pitzus de sa Sardigna apariciau de ANS, s’Assemblea Natzionale Sarda.


de Ivan Monni

Saludi Matteo. A ita serbit su E.T ?

Saludi Ivan. S’Einstein Telescope (ET) est una aina po sa circa de is undas gravitatzionalis. At a essi s’esperimentu prus de importu po sa fìsica de sa gravidadi in Europa. In Italia e in Sardìnnia est coordinau de s’Istituto Nazionale di Fisica Nucleare. ET s’at a permitiri de studiai s’universu ghianu (“oscuro” ddi nauraus in italianu), est a nai totus cussa partis de su cosmo anca no ddui at luxi bogada a pillu de is fenòmenus chi pertocant a is stellas.

S’ET at a aciapai is undas gravitatzionalis bogadas de is strumpas gravitatzionalis de duus stampus nieddus o de duas stellas a neutronis ca, candu s’atòbiant in d-una galàssia, si scallant pari pari, fadendi-ndi de duus unu. Custus fenomenus ndi bogant unus cantu de energia chi si spaniat in totu s’universu e ca fait a si dda imaginai prus o mancu cumenti a unu strobu dèbili dèbili de su spàtziutempus, un’arratza de unda chi podeus aciapai gràtzias a ainas tecnològicas chi traballant cumenti a una “antenna”.
Custas undas funt tropu debilis po ddas podiri mesurai de una manera dereta. Duncas si serbit una aina chi mesurit s’efetu chi custas undas produxint in su spàtziu e in su tempus, ca est propriu s’ET.

Mescamenti, sa mesura est fata imperendi sa luxi de unu laser chi andat e torrat a intru de una spètzia de arruga tecnològica meda, fata de sprigus e gallerias buidas anca currit sa luxi etotu, luxi ca est sensibili meda a is strobus dèbilis dèbilis po mori de sa gravidadi. A custa aina ddi naraus “interferòmetro”. Candu un’unda gravitatzionali lompit in sa Terra, sa luxi si stentat unu pagu de prus in d-unu de is tretus chi fait a intru de s’aina etotu e custu si scòviat ca calincunu de custus fenòmenus chi pertocant a is stampus nieddus o is stellas de neutronis est acadèssiu in s’universu.

Chi de undas no ndi lompint, invècias, nudda acadessit a su tretu de sa luxi e issa sighit a andai e a torrai unus cantu de bortas a intru de s’interferòmetru. Su strobu chi s’ET at a mesurai in custus tretus est su de una parti in milli miliardus de miliardus de metrus, una mesura spantosa meda po sa fìsica e po sa s’umanidadi intrea.

Poita pròpiu in Sardigna e a Lula?

Candu m’agatu a giru a giru in Sardìnnia a chistionai de ET, nau sempri ca po ascurtai su silèntziu de s’universu nci bolit silèntziu. Una aina cumenti a ET tenit abisòngiu de silèntziu meda po traballai de una manera spantosa. Depit agatai domu in d-unu logu anca de strobus no ndi ddui at nimancu unu.

Is “strobus” funt is mòvidas de sa Terra po nexi de is sciumbullus de su pillu de sa Terra etotu (i “terremoti” in italianu); funt is strobus eletromannèticus de is telecomunicatzionis. Funt puru is strobus “antròpicus” de is atividadis de is òminis e is fèminas. Totu custu podit strobai s’aciapa de is undas gravitatzionalis.

In Lula s’agatat sa mina de Sos Enathos chi, in die de oi, est giai unu laboratòriu po sa circa de sa fìsica de sa gravidadi. Su de traballai me inguni s’at a permìtiri de cumprendi cumenti at a essi unu laboratòriu asutu de sa terra, cumenti at a essi su de ET etotu.

E cumenti megant a si nai is stùdius de geofìsica chi seus fadendi in die de oi in Lula, Bitzi e Onanì, sa Sardìnnia e sa parti de Lula-Bitzi-Onanì est una de is terras prus muda de su mundu po cantu pertocat a sa scièntzia e a totus is categorias chi apu nau a primu e, duncas, est sa domu prus bella chi si podit agatai po ET.

Servitù petrolchìmica, servitù militari, servitù eolicas.
Po noas, prus ca po antigas difidèntzias, seus acostumaus a castiai si chi su stadu italianu nosi prospetat cumenti a oportunidadi, cumenti a probabili servitù, cun vantàgius de nudda o de pagu contu, po su territòriu  ma cun medas limitatzionis territorialis  o ambientalis.

Sa Sardìnnia est una terra funguda po sa circa scientìfica e a essi circadoris e circadoras bollit nai a donai unu sentidu a sa curiosidadi de cumprendi cumenti est fatu su mundu e s’universu totu cantu.

Sa circa scientìfica imperat su dinai publicu po creai cultura e connoscèntzia, po creai una sotziedadi prus abista e cunscentziosa. Sa generatzioni cosa nosta si nci est depida andai de sa Terra nosta po studiai, fuendi-sì po circai unu traballu chi fessit arrolliau cun su chi iat studiau. Eus arregallau sa richesa prus manna chi teneus cumenti a sardus a totu su mundu: s’intelligentzia cosa nosta.

Chi s’ET at a arribai in Sardìnnia, giovanus e giovanas meda ant a podiri abarrai in sa terra insoru, ant a podiri scioberai de abarrai innoi criendi richesa culturali e economica. In prus, nd’ant a arribai unus cantu de genti de foras puru po studiai e traballai, unu pagu cumenti acadessit giai de annus meda a su CERN de Ginevra, portendi richesa culturali e economica po sa terra anca traballant.

E de sardu e de persona de bidda, sa cosa chi prus m’agradat est su pensamentu chi totu custu at a sutzedi me in si biddas a su centru de sa Sardìnnia. Est unu modellu nou, ca nci tragat sa Sardìnnia de su centru de su mesuterraneu a su centru de sa scièntzia de totu su mundu, anca su connotu e is arreixinis de sa cultura sarda si podint acapiai cun sa scièntzia e sa cultura scientìfica.

Cali ant a essi is impatus ambientalis chi at a depi suportai su territòriu po realitzai is impiantus e is òperas acapiadas? Si podit contai cumenti at a essi sa strutura, in longària e in profondidadi?

Po cantu pertocat a is struturas, su primu progetu fatu de sa truma de circa de s’ET si narat ca s’aina at a essi unu triàngulu de dexi chilòmetrus de latu cun gallerias artas binti metrus e postu a tzirca centu metrus asuta de sa terra. A suba de sa Terra ddui ant a ai aposentus e domixeddas de circa, unu po dònnia càbudu de su triàngulu.

A giru a giru de s’aina, me in is biddas, is arrugas ant a torrai a nou (is becias ant a dèpiri essi torradas a fai), e po totu sa genti chi at a bivi e traballai me inguni, domus e aposentus po papai, butegheddas etotu ddui ant a depiri essi.

In die de oi, is circadoris funt studiendi s’aina e sa geometria cosa sua e, paris cun is ingennieris, funt studiendi cumenti a fai is traballus asuta e asuba de terra. Custus stùdius nd’arribant gràtzias a unu progetu de binti milionis de eurus de su PNRR chi, in tempus de su 2025, s’at a donai totu is paperis pedius de s’Unione Europea (ca, ET est unu progetu de s’Europa totu cantu) po podiri fai s’ET in Sardìnnia (ca, ddui est puru s’Olanda chi est candidada po acasizai s’aina, ma chi no tenit su matessi silèntziu cosa nosta)

Cali ant a essi is limitatzionis chi ant a depi subiri is chi giai esistint e is noas atividadis economicas localis? Cali est su limite de su sciarrocu, in decibel, e po cantus km de distàntzia?

Po ddu fai funtzionai cumenti si spetat a s’ET, nudda depit cambiai in su logu anca at a agatai domu, deghinou totu sa bellesa spantosa chi seus narendi e circhendi no ddui at a ai prus.
Cumenti in Pisa etotu anca s’agatat s’aina Virgo, anca is massàius sighint a traballai sa terra e is pastoris a pasci.

Totus is traballus scientìficus chi si nant ca sa Sardìnnia est su logu prus bellu po fai custu esperimentu funt stetius fatus in die de oi, anca sa genti traballat sa terra e anca me in is biddas ddui funt calichisiant atividadis. Totu andat beni de aici.

Po no strobai sa circa de is undas gravitatzionalis in Sardìnnia tocat a no aciungi atru burdellu, no a ndi liai su chi giai ddui est. Unu strobu mannu at a pòdiri essi su de tènniri tropu acanta de ET atras ainas chi produxint unu burdellu cun sa matessi frecuèntzia de is undas chi at a aciapai ET.

Po ndi nai unas cantu, is parcus de pàbias po cassai su bentu (“pale eoliche”) prus acanta de unu cuindixibinti chilometrus de su situ de ET, o su de tenni una autostrada cumenti, po nai, acadessit giai in Olanda, anca ddui funt trenus e machinas a cudda genia passendi a totu dii a oru de sa zona chi ant agatau po acasizai ET, iant a podi essi unu problema po s’esperimentu in Sardìnnia. Stùdius meda e atòbius intra de totus is partis funt sighendi po circai de agatai sa solutzioni prus bella po totus.

Cumenti eis  coinvòlgiu su territòriu e cali risposta eis tentu de sa popolatzioni? Calincunu at postu fintzas bomba dimostrativas.

De dexi annus a oi, paris cun su traballu scientìficu de is universidadis de totu su mundu po su studiai sa fìsica de ET, andaus me in biddas de totu sa Sardìnnia e, craramenti, in Lula, Bitzi, Onanì e Nùgoro po contai a totus sa fìsica e su chi seus fadendi.

Su traballu de sa comunicatzioni e de sa spaniadura de sa scièntzia est paris cun su de sa circa, poita ca ET est e depit essi, giai in tempus de oi, e at essi, in su tempus benidori, de totus. In totus custus annus, eus cuncordau unus cantu de atòbius me in is scolas e in is pratzas e andaus in dònnia logu anca fait a spaniai sa scièntzia de ET, cuncordendi nosu etotu atòbius meda po totus puru.

Est craru ca, me in is primus tempus e in calichisiat logu, sa timoria po una novidadi disconnota e po is “strangius” chi ndi beniant de foras a contai calincuna cosa de nou s’est fata a intendi. Ma cun dunu traballu chi est diaderus de totus, de sa genti de Sardìnnia e de is circadoris chi, in sinteris, ant cumprèndiu sempri de prus cali siat s’importu de torrai sceda a totus de su traballu insoru, seus pesendi totus impari unu progetu galanu po sa scièntzia e sa sotziedadi intrea.

Figurau-sì ca imui est sa genti etotu ca bolit fueddai asuba de ET paris cun is circadoris e is circadoras.
Unu bentu nou de richesa culturale e connoscèntzia est tirendi in Sardìnnia.

Cali ant a essi is vantàgius economicus-sotzialis po Lula e po sa Sardigna? Francu de sa prima fasi de fraigadura de edifìcius e de impiantus, cantas personis localis ant a essi postas a traballai stabilmenti e cali tipus de postus de traballu ant a essi?

Po cantu podeus nai in dii de oi, ca is circardoris (mescamente de economia, ca custa chistioni no pertocat a sa fìsica) funt sighendi a traballai totus impari a suba de custa chisioni puru, est ca, po ddu fai a s’ET, ant a serbiri duus miliardus de euros de dinai de s’Europa (sa metadi de s’Europa, s’atra de su stadu anca s’at a agatai s’esperimentu).

Su dinai chi at a torrai in su territoriu est paris a ses miliardus de euros, su setanta po centu in su logu anca s’at agatai s’aina, s’atru spaniau in totu s’Europa, ca s’esperimentu est internatzionali. Po cussu 70% seus chistionendi de dinai chi at a essi imperau po maistrus de muru, mecànicus, ingennieris, fìsicus, geofìsicus, e butegas, domus, ristorantis e totu su chi serbit po ddu fai, ddu poderai in peis e po pòdiri permìtiri a sa genti de ddui bivi.

Is calculus si nant ca ET, me in is annus chi at a essi pesau, at a donai traballu a trintases millas personas in noi annus. A pustis de dd’ai pesau, s’esperimentu at a abarrai in peis po a su mancu 30-40 annus, a primu de divenni unu laboratòriu po is scientis de su tempus benidori. Sighendi cun is contus de su dinai, totu custu bollit nai 130 milionis de euros a s’annu po a su mancu 30 annus, cun 700 personas traballendi me inguni a totu annu. In prus, ddui ant a ai totus is circadoris e is circadoras sardus e de totu su mundu, chi paris cun totu sa genti sarda, nd’at a pesai unus cantu de cultura e connoscentzia noa po su presenti e su tempus benidori

S’est formendi in Sardigna unu distretu astronòmicu? Cali funt is impiantus in Sardigna e ita faint?

De medas annus a oi, sa Sardìnnia est divènnia una terra spantosa po sa circa scientìfica. Ddui at circadoris e circadoras de importu po sa fìsica de sa gravidadi e ddui funt giai esperimentus punteris cumenti a su Sardinia Radio Telescope de s’Istituto Natzionale de Astrofìsica, de s’Osservatoriu astronòmicu de Casteddu e s’Agentzia Spatziali Italiana in Santu Asili ‘e Monti, ca studiant is stellas e is galàssias cun is radio-undas, po scoberri cosas noas asuba de is stampus nieddus e su tessìngiu eletromannèticu de s’universu.

Nci teneus a su Progetu Aria de s’Istitutu Natzionali de Fìsica Nucleari, po sa produtzioni de s’Argon, unu elementu chìmicu de importu mannu po sa circa de sa matèria ghiana in s’esperimentu Darkside (chi s’agatat asuta de su monti de su Gran Sasso, in Italia).

In custus esperimentus ddui traballant circadoris sardus e de dònnia parti de su mundu, fadendi-sì a cumprendi cantu est de importu s’impìnniu e sa collaboratzioni intra de is istitutzionis polìticas e scientìficas in totu custus annus. Cun ET nd’eus a “cuadrai su circu”, ddi podeus nai, ca eus a tenni una aina chi at a traballai paris cun is atrus esperimentus sardus po biri e ascurtai (po fueddai in suspu) s’universu.

Eis a ascurtai su sonu de miliardus de annus a oi. S’Universu tenit “memòria”?

Gràtzias a s’ET eus a studiai s’universu fatu a piticu, est a nai candu teniat pagus milli annus a pustis de su Big Bang, anca no ddui fiat stella peruna. Eus a studiai s’universu fatu prus a mannu puru, e duncas tudau de stampus nieddus e de stellas a neutronis, duus de is corpus prus misteriosus e de importu mannu po s’astrofìsica. Sa cosa prus stramba de totus est ca, po andai a innantis, a sa fìsica ddi tocat a castiai a palas, a su tempus passau.

De aici at a fai ET: issu at a mesurai is undas gravitatzionalis prodùsias milionis e miliardus de annus luxi a oi. Sigumenti is undas gravitatzionalis si movint cun d-una lestresa paris a sa de luxi, issas nci ponint tempus meda a si spaniai in totu s’universu e ndi lompint anca nosu a pustis de milionis e miliardus de annus.

Est cumenti chi nosu siaus ligendi unu messagiu mandau tempus fait, e siaus imparendi in dii de oi su chi est sutzèdiu in cussus tempus. Ma chi su chi est stètiu in cussus tempus torrat paris cun is modellus matematicus chi descriint s’evolutzioni de s’universu totu cantu, intzandus, nci eus a arrennesci a scoberri puru cumenti s’universu at a essi in su tempus benidori.

No est una chistioni mescamenti de memòria, ca cussu est unu piessìnniu de s’omini prus ca de is istellas o de is galàssias e de totu su chi ddui est in su cosmo, ma est una chistioni chi pertocat a is piessìnnius de sa luxi o de is undas gravitatzionalis bogadas a pillu de fenomenus acadèssius tempus fait.

At a essi unu spantu mannu candu, a pustis de duxentu annus e prus, una noa dii de s’aciapa (gravitatzionale, dd’eus a nai) at a fai una rivolutzioni manna in Sardìnnia. Custa est s’ispera, e totus impari seus traballendi po unu bisu chi, in pagu annus, at a pòdiri divènni realidadi a beru.

Gràtzias Matteo.
Gràtzias a bosatrus.


Imàgini: radiolina.it

Cumpartzi • Condividi

Lascia un commento / Cummenta

Il tuo indirizzo email non sarà pubblicato. I campi obbligatori sono contrassegnati *

Captcha in caricamento...