Sendi in Vancouver, ki est unu de is çentrus prus importantis in su mundu acadèmicu po studiai is kistionis ki pertocant a is indìgenus, mi seu agatau denanti a unu saju cun su tìtulu Sa limba aumentat sa saludi e sù de stai beni in is comunidadis indìgenas: Un’esàmini esploradori . Creu ki in medas si seus preguntaus ki ddoi fessit una relata aintre sa tirada de una limba – de sa limba nostra – e sa saludi. Is prus eus pensau a sa saludi mentali, sighendi puru is arrastus indicaus de grandus istudiosus ke Frantz Fanon (in Peddi niedda, màscaras biancas, po nai), o Tobie Nathan cun totus is circas françesas de etnopsikiatria a pitzus de s’acàpiu aintre autismu e bogada de limbas e curturas in is piçokeddus (e mannus puru) disterraus de s’Àfrica in sa periferia parisina.
A manera particulari, in medas nosi seus preguntaus si ddoi fessit relata cun su scrocorigamentu massivu e su disamparu e abbandonu de is piçokeddus sardus in s’iscola, cun su spainamentu de sìndromis ke sa fibromialjia o atras de cansamentu crònicu, cun su tassu de alcoolismu, cun sa dipendèntzia de sustàntzias, cun su tassu de suiçìdius (in Sardigna su prus artu de Itàlia, mancai no si ndi kistionit meda), cun s’impreu massivu de psicufàrmacus e, açungu deu, cun sa difusioni de psicanàlisi selvaja, de terapias alternativa selvajas issas puru. Insoma, totus cosas ki in Sardigna funti spainadas medas e a bortas meda prus ki in calisisiat atru logu.
Custa circa donat arrespustas. Custa borta no est sceti a fueddai de saludi mentali, ma de saludi fìsica puru. Nc’est relata, si preguntant is autoris? E sa respusta ki ddi donant est ca giài, ddoi est un’acàpiu forti, sighendi is datus, mancai s’efetu prus mannu siat sù psicològicu, e una farta in su cumprimentu umanu de is personis.
Una scoping review est unu de cuddus istùdius ki imoi funti possìbilis gràtzias a ainas calculadoras avantzadas meda, averguendi unu muntoni de atrus istùdius. In custas circas si ponit sa kistioni de s’acàpiu aintre limbas minorizadas e saludi. Si esistit o no esistit no est sa pòsida de is autoris, ma issas e issus bolint sciri sceti ita narant, in custu contu, custus istùdius fatus fintzas a imoi. Po ddu fàiri, studiosus benendi de sa linguìstica, de sa meixina e de atrus campus de studiu si funti postus a pari e ant circau in databasis de importu (ke Medline, PsycInfo, Cumulative Index to Nursing and Allied Health Literature, etc.), averguendi prus de 10.000 istudius inui ant agatau k indi kistionessint. Ndi ant agataus 262 inui si fueddat a manera esplìçita e funguda de s’acàpiu limba minorizada-saludi, su 70% literadura scientìfica e su restu denominada “literadura biata”, est a nai prinçipalmenti jornalis normalis.
Is arresurtaus funti bastanti crarus, ca in totu custus istudius sa relata aintre vitalidadi linguistica e saludi fìsica est stetia connota, e feti su 5% de is istudius narant ki a s’imbessi no esistit. Bideus mellus ita nd’est essiu a pillu.
Sa circa kistionat de limbas indìgenas in is logus de colonizatzioni istallada, est a nai s’Austràlia, su Canada, sa Zelanda Noa e is Istadus Unius. Sa Sardigna no s’agatat in custa cunditzioni, ma sa limba sarda s’acostat de prus a is limbas indìgenas de is limbas minorizadas europeas, ca est istada tocada de unu proçessu de leada linguistica fungudu, e no tenit nisciuna forma de connoscimentu ki funtzionit, a su mancu fintzas a imoi. E cumparthit sa matessi stigmatizatzioni e marcadura ki at fatu ki in pagas generatzionis siat sparessendi. Is ki dda kistionant cumparthint cun is ki dd’ant pèrdia e cun is indìgenus etotu su sentidu de essi pagu adeguaus, e de birgunja. Po custu segundu motivu creu ki sa circa siat interessanti po nosatrus puru. Cunforma a sa situatzioni italiana (e duncas sarda), in custus logus ddoi at una grandu sensibilidadi e si cumprendit ki a ndi bogai una limba s’agatant “efetus dramàticus e deletèrius in is comunidadis ki dda fueddant”, comenti narant is Natzionis Unidas.
Su primu cunsideru tristu est ki, si is initziativas de recuperu abarrant a su stàdiu superfiçali (ke in Sardigna) no ddoi funti efetus osservàbilis, ca s’acàpiu esistit a s’imbessi candu custas polìticas de àmparu linguisticu funtzionant. Est a nai ca sa saludi andat mellus. Su primu sinnali – candu funtzionant – est istada sa mèngua de sa cuota de suiçìdius. Custa est cumentzada in sa British Columbia (sa provinça canadesa in su Paçìficu), sinnalada in unu stùdiu remonau meda, tanti forti ki s’insaras Primu Ministru canadesu Trudeau aiat agatau in su 2016 una rexoni in prus po sighiri in custas polìticas de àmparu e prus ki totu vitalizatzioni torra avantzadas. E aici etotu s’agantant efetus secundàrius in sa saludi de sa jenti indìgena po sa bufada e atras dipendèntzias, e po sa saludi mentali.
Ma ddoi at una parti prus dereta, ki est istada osservada in is diàgnosis sballiadas, ca is dotoris e atru personali sanitàriu no connoscit sa limba de su patzienti. Custa cosa difatis betit a diàgnosis impreçisas e a su fatu ki, po nai, s’anestesia est prus pagu assinnada. Est prus fàçili a agatai un’intèrpreti de tedescu, in is ispidalis, de un’intèrpreti de limbas indìgenas. A manera generale, custu problema s’agatat meda-meda po malaidias ke demèntzia, fertas traumàticas a su cerbeddu, avolotus de comunicatzioni. Sa farta de connoscèntzia linguistica de is operadoris betit a su sbàlliu de diàgnosi. A manera generali is prus de is malaidias agatadas pertocant a su tràuma, e duncas a su malèssiri mentali. Però no sceti. Est istada posta a pillu una çerta correlatzioni puru cun sa diabeta, cun s’asma, e cun sa saludi orali de is pipius. Unu capìtulu tristu est su de su cunfrontu aintre is ki, in una comunidadi a kini ddi nd’ant bogau sa limba, funti dipendentis de alcool e droga prus de is ki sighint kistionendi sa limba insoru. Su cunfrontu fait biri ki su consumu de alcool in kini at pèrdiu sa limba sua cun kini dda fueddat, in sa matessi comunidadi, est de unu a cuatru.
Però puru acàpiant is polìticas de àmparu e de torrada a sa limba minorizada de is personis parint acapiadas a sù de si nci sanai e incurai, duncas prus ki totu a una saludi mentali prus mellus e, a manera jenerali, a su cumprimentu umanu de sa jenti. Est a nai ki sa literadura cunfirmat ki ponendi polìticas de àmparu e vitalizatzioni torra de is limbas oprimidas, si nci fùrriat prus mellus sa saludi de sa jenti puru.A sa fini, sa polìtica de supressioni linguistica, ki in Sardigna puru eus bìviu e sigheus bivendi, est una necropolitica, una polìtica de ocimentu, de malaidia, categoria ki cunsillu a kini imoi prèigat atra cosa prus a sa moda.
Alessandro Mongili Porru
1 Louise Harding, Ryan DeCairec, Ursula Ellis, Karleen Delaurier-Lyle, Julia Schillo, Mark Turin (2025) “Language improves health and wellbeing in Indigenous communities: A scoping review”, Language and Health, 3/1, 100047, pp. 1-16.
2 Frantz Fanon (1952) Peau noire, masques blanches, Paris: Seuil [no esistit una bortadura in sardu].
3 Tobie Nathan (1994) L’influence qui guérit, Paris : Odile Jacob. Medas atrus librus fueddendi de etnopsikiatria esistint in limbas meda.
Imàgini: expedia.it
